De nieuwe schijf van vijf

De nieuwe schijf van vijf is vandaag door het voedingscentrum gepresenteerd. De schijf van vijf is een hulpmiddel die ons vertelt hoe we goed en gezond zouden moeten eten. Dit wetenschappelijk voorlichtingsmodel is in het leven geroepen om veelvoorkomende welvaartsziekten te voorkomen of te genezen. Hoe ziet deze nieuwe schijf van vijf eruit? Wat is er veranderd ten opzichte van de vorige en wat vinden wij van deze adviezen?

Hoe ziet de nieuwe schijf van vijf eruit?

De nieuwe schijf van vijf bestaat net als zijn voorganger uit vijf groepen met verschillende productgroepen. 1.Groente en fruit 2. Brood, graanproducten en aardappelen 3. Zuivel, noten, vis, peulvruchten, vlees en ei, 4. Dranken 5. Smeer- en bereidingsvetten. Naast deze vakken luidt het advies om kleine porties te eten en producten te kiezen die niet teveel zout, suiker en verzadigd vet bevatten. Dit is de nieuwe schijf van vijf in een notendop.

Welke veranderingen zijn er?

De nieuwe schijf van vijf lijkt weliswaar op zijn voorganger, toch zijn er belangrijke verschillen. Zo wordt er bijvoorbeeld meer groente en fruit geadviseerd. Een verhoging van 200gram naar 250gram. Daarnaast is een duidelijk nieuw advies van deze schijf van vijf om minder (bewerkt) vlees te eten en het voedingspatroon meer te baseeren op plantaardig voedsel. Peulvruchten en noten zijn toegevoegd en waarbij veel gevarieerd moet worden tussen vlees, vis, eieren en vegetarische producten. Ook is een opvallend nieuw advies het handje ongezouten noten per dag. En waar men voorheen hamerde op 2 keer per week vette vis is dat nu bijgesteld naar 1 keer per week. Verder luidt het advies om de voorkeur te geven naar onbewerkte producten i.p.v. bewerkte. Minder suiker, zout en verzadigd vet en het nemen van kleinere porties.

Wat is onze visie?

De schijf van vijf is een advies voor de algemene bevolking van Nederland. En in dit advies zien wij positieve verbeteringen. Te beginnen met de verhoging van groente en fruit. Door de vele positieve voedingsstoffen die deze productgroepen bevatten kunnen we dit alleen maar toejuichen. Ook de variatie tussen vlees, vis, peulvruchten en andere eiwitbronnen juichen wij toe. Niet één product bevat namelijk alle voedingsstoffen dus variatie is en blijft het kernwoord. Ook de toevoeging van peulvruchten omarmen wij. Peulvruchten kunnen goed als eiwitbron fungeren en bevat tal van andere nuttige nutriënten. Ook delen wij de mening voor onbewerkte producten. Bewerkte producten bevatten over het algemeen meer calorieën. Al met al kunnen we zeggen dat de schijf van vijf goede adviezen bevat waar een groot deel van de bevolking gezondheidswinst mee kan behalen.

Schijf van vijf beter voor milieu

Daarnaast is de nieuwe schijf van vijf niet alleen gericht op duurzaamheid voor jezelf op het gebied van gezondheid, maar ook duurzaam voor je omgeving. Het is duidelijk dat de klimaatverandering invloed heeft gehad op deze adviezen. De adviezen houden meer rekening met milieu en bijvoorbeeld dierenwelzijn. Deze ontwikkeling zien wij als een goede. Voeding is namelijk meer dan alleen maar de effecten op je lichaam. Onze hele leefomgeving is gebaat bij de manier hoe we eten. Een voorbeeld daarbij is de verschuiving van dierlijk naar meer plantaardig voedsel waarbij peulvruchten en noten een grote rol gaan spelen.

Schijf van vijf is echter geen persoonlijk advies

De schijf van vijf is echter geen persoonlijk advies. Het richt zich op het grote publiek maar houdt geen rekening met het individu. En aangezien ieder mens verschillend is en unieke eigenschappen bevat is het lastig om een algemeen advies te volgen. De schijf van vijf is een goede houvast, alleen is het niet toereikend genoeg voor een specifiek advies. Goede algemene richtlijnen, maar geen persoonlijke advies.

Dit artikel schreef ik voor Personal Body Plan

/door

Wantrouw de dieetgoeroe

Dat veel mensen bezig zijn met voeding en gezondheid zien wij als een goede ontwikkeling. De beste versie van onszelf worden is allemaal datgeen wat we willen nastreven. Vele dieetgoeroes delen die mening en in de loop van de geschiedenis hebben er talloze goeroes de revue gepasseerd. Iedereen predikt de heilig graal in bezit te hebben en vele boeken worden geschreven over voeding en gezondheid. Maar hoe kijken wij hier tegenaan? Is het gewaarborgd dat iedereen uitspraken mag doen over de complexe wereld van voeding?

Voeding is een booming markt

Voordat de dieetgoeroe dieper onder de loep wordt genomen is het essentieel om te beseffen dat voeding simpelweg booming business is. Iedereen is op wat voor manier dan ook bezig met voeding en daardoor een sector waar veel geld valt te halen. Het gros van de mensen is dan ook wanhopig op zoek naar manieren om bijvoorbeeld af te vallen en de industrie speelt daar slim op in. En hoewel het gerechtvaardigd is om geld te verdienen is het wel goed om dit in het achterhoofd mee te nemen.

Het verhaal van de dieetgoeroe klinkt aannemelijk

De dieetgoeroe in kwestie bedenkt een theorie waarin uitgangspunten zitten die allemaal wel aannemelijk klinken. Aannemelijk klinkende argumentaties en daardoor een plausibel verhaal. Voeg daarbij wat semi-wetenschappelijke artikelen aan toe en het fundament van jouw theorie staat. Wanneer de specialisten (diëtisten en voedingskundigen) zich richten op de theorie komen zij vaak echter tot de conclusie dat er her en der behoorlijk wat aan schort. En laat dit nou net de ‘echte’ experts zijn op het gebied van voeding.

Een arts is geen voedingskundige

Een voedingskundige is een specialist op het gebied van voeding en diëten. Iemand die een opleiding heeft genoten en kennis heeft verworven rondom dit thema. Een arts is iemand die bijvoorbeeld kennis heeft van vasculaire aandoeningen en daar exact weet hoe te handelen. Iedereen heeft zijn eigen expertise en is expert op zijn of haar gebied. In onze visie is het van belang dat ieder zich op zijn eigen expertise richt en niet in elkaars vaarwater komt. Dit allemaal om de kwaliteit te waarborgen.

Conclusie

In de geschiedenis van voeding en diëten zijn dieetgoeroes gekomen en gegaan. Voeding is namelijk een booming business en allen zijn we op zoek naar de heilige graal. Het verhaal van dieetgoeroes klinkt vaak zo aannemelijk dat ze geneigd zijn alles voor waar aan te nemen. Naar onderzoek van specialisten (diëtisten of voedingskundigen) blijkt er behoorlijk wat aan te schorten. Een belangrijke vraag is dan ook of iedereen zomaar uitspraken mag doen over voeding. Iedereen pretendeert de waarheid te hebben, maar weet iedereen de waarheid? Waarbij we ons ook moeten afvragen of de waareid überhaupt wel bestaat. Vanuit onze visie leiden er meerdere wegen naar Rome en is er niet één methode. Vanuit PBP proberen we die wegen dan ook duidelijk te maken door zoveel mogelijk objectieve informatie te geven.

Dit artikel schreef ik voor Personal Body Plan

/door

Biologisch beter?

Biologisch eten is booming business en producten van biologisch oorsprong zijn goed vertegenwoordigd in onze supermarkten. Het biologische eten heeft de laatste jaren flink aan terrein gewonnen en hele supermarkten zijn biologisch ingericht om ons te voorzien in een biologische levensstijl. Hoewel je biologisch eten vanuit verschillende perspectieven kunt benaderen (denk aan dierenwelzijn of smaak) wordt in dit artikel de focus gelegd op de vraag of biologisch eten nou écht gezonder is. Een terechte vraag omdat dit één van de belangrijkste aankoopmotieven blijkt te zijn (1). Tijd om vanuit dat perspectief biologisch voedsel te benanderen. Heeft biologisch eten echt een hogere voedingswaarde en levert biologisch eten daardoor meer gezondheidswinst op?

Wat betekent biologisch?

De term biologisch slaat op een vorm van landbouw waarbij men rekening houdt met milieueffecten, dierenwelzijn en de leefomgeving van mensen. In deze vorm van landbouw gebruikt men geen kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen en worden dieren onder zo natuurlijk mogelijke omstandigheden gehouden. Verder gebruiken boeren geen genetische gemodificeerde producten, krijgen dieren minder vaak antibiotica en wordt de natuurlijke kringloop zo goed mogelijk in stand gehouden (2-3). De biologische landbouw is gebonden aan strenge regels die in Europese wetgeving zijn vastgelegd. Voordat iets biologisch genoemd mag worden moet het aan strenge regels voldoen (4). Momenteel is het marktaandeel van biologische producten 2,4% waarbij men een groei verwacht de komende jaren (5).

Bevat biologisch eten een hogere voedingswaarde?

Biologisch eten wordt volgens een andere landbouwmethode geproduceerd dan gangbaar eten. Deze vorm van landbouw houdt rekening met milieu, dierenwelzijn en leefomgeving. Het houdt echter niet per se rekening met kwaliteit van producten en daarmee voedingswaarde. Verondersteld zou kunnen worden dat door andere landbouwtechnieken er een andere voedingswaarde zou kunnen ontstaan. Wellicht gunstiger. Echter komt vanuit de wetenschap geen antwoord op de vraag of biologisch eten een hogere voedingswaarde bevat. Conclusies uit diverse onderzoeken luidt dat er
tussen de voedingswaarde van biologische of niet-biologische voeding geen significant verschil is. Biologisch eten bevat dus niet per se meer voedingsstoffen en dus een hogere voedingswaarde (6-9).

Levert biologisch meer gezondheidsvoordeel op?

Vanuit onderzoeken komt niet naar voren dat biologisch eten een hogere voedingswaarde zou bevatten. Daardoor kan ook niet gezegd worden dat biologisch eten per se meer gezondheidsvoordeel oplevert. Daarnaast valt of staat gezondheid nooit aan de hand van één aspect. Of iemand gezond is hangt van allerlei factoren waarbij het gehele leefpatroon doorslaggevend is. Daarnaast vinden wij het belangrijker dat iemand over de dag gezien bijvoorbeeld voldoende groente en fruit binnenkrijgt en daarmee de juiste voedingsstoffen binnenkrijgt.

Conclusie

Biologische landbouw houdt rekening met milieueffecten, dierenwelzijn en de leefomgeving van mensen. Vanuit die perspectieven biedt biologische voeding voordelen ten opzichte van niet-biologische voeding. Het eten van biologische voeding draagt bijvoorbeeld bij aan dierenwelzijn. Het richt zich echter niet op de voedingswaarde van producten. En dat is goed om te realiseren. Biologisch eten bevat niet per se een hogere voedingswaarde dan gangbaar voedsel. Conclusies uit diverse onderzoeken is dat er onvoldoende of geen significant verschil is. Biologisch eten levert dus niet per se meer gezondheidswinst op. Het is daarnaast vele malen belangrijker dat mensen de focus leggen op het eten van voldoende groenten en fruit en niet zo zeer op biologisch of niet-biologisch. Gezondheid valt en staat daarnaast niet alleen maar met voeding. Ook moet er gedacht worden aan beweegpatroon en andere leefstijlfactoren. Gezondheid hangt af van vele factoren.

PS: in een volgend artikel over biologische voeding zoom ik meer in op het gebruik van bestrijdingsmiddelen bij gangbaar voedsel.

Dit artikel schreef ik voor Personal Body Plan

Bronnen

  1. Organic Market Report 2013. Soil Association. Beschikbaar via: http://www.soilassociation.org/LinkClick.aspx?fileticket=whbpEnZUd7A= Geraadpleegd op 24-11-2015
  2. Catsberg, C.M.E., Kempen-van Dommelen, G.J.M. Levensmiddelenleer. Nijmegen. Hbuitgevers. 2008. P.4
  3. Milieu Centraal. Alles over energie en milieu in het dagelijkse leven. Voeding. Biologisch. Beschikbaar via: http://www.milieucentraal.nl/voeding/biologisch/ Geraadpleegd op 24-11-2015
  4. Verordering (EG). Nr. 834/2007 Van de Raad van 28 juni 2007. inzake de biologische productie en de etikettering van biologische producten en tot intrekking van. Verordening (EEG) nr. 2092/91. Beschikbaar via: http://www.skal.nl/assets/Wetgeving/Verordening-EG-nr.-834-2007.pdf Geraadpleegd op 24-11-2015
  5. Biologische Voedsel 2013. De bestedingen aan biologische producten. Beschikbaar via: http://www.bionext.nl/sites/www.bionext.nl/files/mdvbijlage1bestedingenbiologischvoedsel2013.pdf Geraadpleegd op 24-11-2015
  6. Baranski,M et al. Higher antioxidant and lower cadmium concentrations and lower incidence of pesticide residues in organically grown crops: a systematic literature review and meta-analyses. 2014. Beschikbaar via: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24968103 Geraadpleegd op 24-11-2015
  7. ACP. Annals of Internal Medicine. Are Organic Foods Safer or Healthier Than Conventional Alternatives?: A Systematic Review. 2012. Beschikbaar via: http://annals.org/article.aspx?articleid=1355685 Geraadpleegd op 24-11-2015
  8. The American Journal of Clinical Nutrition. Nutritional quality of organic foods: a systematic review. 2009. Beschikbaar via: http://ajcn.nutrition.org/content/early/2009/07/29/ajcn.2009.28041.abstract Geraadpleegd op 24-11-2015
  9. Gezondheidsraad. Briefadvies Biologisch geteelde levensmiddelen.
/door

Top 5: kutfabels 2015

Zo nu en dan maak ik de balans op in voedingsland. Dit doe ik via een simpel doch duidelijk matrix systeem. Een whiteboard-achtige setting met een viltstift in de rechterhand. Links noteer ik dat wat de moeite waard was. Rechts noteer ik dat wat mijn verbazing opriep. Ik som nu de rechterkant op. In chronologische volgorde. Onverbloemd. Ik maak er een top 5 van. En geef het een naam. Kutfabels 2015.

Nr.1 Suikervrij leven

Suikervrij leven is een illusie. Het kan niet en het is daarnaast ook nog eens helemaal hartstikke onnodig. Bij een volledig suikervrij leven blijft er namelijk bar weinig over om nog te eten. Suiker komt namelijk niet alleen voor in frisdrank en koek, maar ook in granen, fruit en groenten bijvoorbeeld. En laat laatstgenoemde nou juist producten zijn die goed passen binnen een gezond voedingspatroon. Daarnaast is suiker de belangrijkste brandstof voor hersenen en centraal zenuwstelsel. Zonder functioneren we niet goed. En hoewel er verschillende soorten suikers zijn maakt het lichaam daar geen onderscheid in. Suiker is suiker en allen worden ze afgebroken en komen als glucose in onze bloedbaan terecht. Lees hier meer over suikervrij.

Nr.2 Aspartaam is puur vergif

Als er één voedingsstof is die goed is onderzocht dan is het aspartaam wel. Aspartaam is zo vaak onderzocht en de bewijskracht is enorm. Ik kan dan ook maar één conclusie geven. Aspartaam is een veilige stof binnen normaal gebruik. Binnen normaal gebruik bedoel ik binnen de ADI (aanvaardbare dagelijkse hoeveelheid). De inname die je gedurende je levenlang kan nemen zonder dat je gezondheid in het geding komt. De ADI voor aspartaam is 40mg/kg. Dat komt neer op zo’n 4 tot 6 liter light frisdrank. Een beste kluif! Lees hier meer over aspartaam.

Nr.3 Groene thee helpt bij afvallen

Japanners geloven hier misschien in, maar ik niet. Althans, niet als heilige graal waardoor je kilo’s gaat afvallen. Er zijn onderzoeken waaruit blijkt dat de vetverbranding iets omhoog gaat door groene thee. Het energieverbruik stijgt wat en daardoor verbrandt men meer. Vervolgens geeft men een claim aan dit product dat het helpt bij afvallen. Het effect is echter alleen minimaal. Minimaal is hierbij een understatement. Je gaat er de oorlog niet mee winnen! Lees hier meer over groene thee.

Nr.4. Superfoods zijn zaligmakend

Superfoods zijn niet zaligmakend. Superfoods zijn geen wonderproducten met allerlei positieve eigenschappen die we per se nodig hebben. Wettelijk gezien bestaat de term superfood helemaal niet. Dus wat is een superfood eigenlijk? Veel claims zijn daarnaast niet wetenschappelijk onderbouwd. Superfoods kunnen wel nuttige voedingsstoffen bevatten, maar dat doet een banaan of een stuk zalm ook. Superfoods zijn dus niet noodzakelijk. Prima als aanvulling, maar niet zaligmakend. Lees hier meer over superfoods.

Nr.5. Detoxen

Detoxen is een alternatieve geneeswijze die ons helpt gifstoffen kwijt te raken. Althans dat wordt gezegd. Welke gifstoffen dat moeten zijn weet echter niemand. Ons lichaam heeft trouwens voldoende organen om het lichaam zelf te reinigen. Een detox is dan ook niet nodig (alcohol of drugsvergiftiging daargelaten). Dat je afvalt is logisch. Je bent in hongerstaking. De wetten van de natuur zijn simpel. Kans op tekorten aan voedingsstoffen is echter wel groot. Een detox is in mijn ogen dan ook geen geschikte methode. Lees hier meer over detoxen.

/door

Melk onder de loep deel I

Melk is een product dat goed vertegenwoordigd is in het Nederlandse voedingssysteem. We leven zogezegd in een zuivelland en sinds mensenheugenis drinken we melk en tot op de dag van vandaag is dat vrijwel niet anders. Echter staat de gezondheid van melk tegenwoordig behoorlijk op losse schroeven. Het stevige fundament waar ons glas melk altijd op stond is broos geworden en we stellen ons regelmatige de vraag of we wel of niet melk moeten blijven drinken. Een moeilijke vraag waar in melk onder de loep antwoord op gegeven gaat worden. In deel I wordt eerst de samenstelling van melk besproken om vervolgens in deel II de effecten van melk op onze gezondheid de orde te stellen. Tijd voor opheldering over het product melk!

Melk

Melk is afkomstig van de melkklier van zoogdieren zoals bijvoorbeeld koe, geit, schaap of buffel. Omdat koemelk het meest wordt gebruikt gaat het in dit artikel uitsluitend over koemelk. Hoewel we allemaal wel de prominente rol van melk zien is het leuk eens te kijken naar cijfers rondom koemelk en alles daaromtrent. In Nederland lopen er bijvoorbeeld zo’n 1,63 miljoen melkkoeien rond die jaarlijkse 8000 liter melk produceren (1). Die op hun beurt pakweg 12,5 miljard kilogram melk produceren per jaar (2) waarvan 65% wordt geëporteerd (3). Hoewel onze melkconsumptie aan een daling onderhevig is (4), drinken we gemiddeld nog steeds 40 liter melk per jaar (5).
Een reden van deze daling zou kunnen zijn vanwege het feit dat melk negatief in het daglicht staat. Bijvoorbeeld door boeken zoals de voedselzandloper of melk de witte sloper die adviseren melk niet meer te gebruiken.

Melkeiwit

De eiwitten in melk zijn van hoge kwaliteit en kunnen een grote rol spelen op de totale eiwitinname. Een hoge kwaliteit eiwit betekent overigens dat het gehalte aan essentiële aminozuren hoog is. Aminozuren zijn op hun beurt weer bouwstenen van eiwit en nodig voor ons lichaam. Melk bevat maar liefst 19 van de 21 aminozuren waaronder alle essentiële aminozuren. De eiwitten in melk waar we het over hebben zijn caseïne-eiwitten en wei-eiwitten. De caseïne-eiwitten zitten voor 80% in melk en wei-eiwitten voor 20% (6). Melkeiwit is een goede kwaliteit eiwit vanwege de essentiële aminozuren en kan een goede bijdrage leveren aan onze totaal waardes. Vanwege de eigenschappen van melkeiwit is het voor de industrie melk dus ook een nuttige stof. Het wordt veelal verwerkt in bijvoorbeeld supplementen.

Melkvet

Vetten vormen naast eiwit een groot bestanddeel van melk. Het vet dat in melk zit bestaat hoofdzakelijk uit verzadigde vetten. Van origine is koemelk dus rijk aan vetten. Echter vinden er verschillende industriële processen plaats waarbij met het proces standaardiseren verschillende vetgehaltes worden gemaakt. Magere melk (0,5%), halfvolle (1,5-1,8%) en voor volle melk (3,5-4,0%) (7).

Melksuiker (lactose)

Koolhydraten vormen naast eiwitten en vetten ook een bestanddeel van melk. Dit in de vorm van lactose of ook wel melksuiker genoemd. Lactose is een disacharide die bestaat uit één molecuul glucose en één molecuul galactose en geeft melk een zoetige smaak. Lactose valt onder de groep koolhydraten en geeft het lichaam daardoor energie. Lactose komt in voedingsmiddelen alleen voor in melk en elders in de natuur niet of slechts in kleine hoeveelheden. Lactose komt dus uitsluitend voor in melk (8).

Vitamines en Mineralen

Naast eiwitten, vetten en koolhydraten bevat melk een scala aan andere nutriënten. Een aantal B-vitamines zoals B2, B6 en B12 en daarnaast mineralen zoals calcium, fosfor, kalium, magnesium en zink. Vitamine A en D komt uitsluitend voor in volle melk. Al deze verschillende nutriënten maakt melk tot een product met een hoge nutriëntdichtheid. Melk kan daardoor een goede bijdrage leveren aan de totale hoeveelheid voedingsstoffen die je nodig hebt op een dag (8-9).

Vochtinname

Melk is een drank dat een bijdrage kan leveren aan de vochtinname per dag. Vocht of water heeft een belangrijke rol in ons lichaam. Het zorgt ervoor dat voedingsstoffen beter worden opgenomen. Het zorgt ervoor dat voedings- en afvalstoffen worden vervoerd door ons lichaam en het geeft ons lichaam de juiste temperatuur. Melk is dus een voedingsmiddel dat ook op dat vlak een bijdrage kan leveren (10).

Conclusie

We leven in een zuivelland en melk speelt daarin een grote rol. Ondanks dat melk in een negatief daglicht staat drinken we gemiddeld nog steeds 40 liter melk per jaar. Melk is overigens ook een product met een hoge nutriëntdichtheid en bevat bijvoorbeeld eiwit van hoge kwaliteit met essentiële aminozuren. Daarnaast is vet een belangrijk bestanddeel waarvan het hoofdzakelijk uit verzadigde vetten bestaat. Koolhydraten zitten ook in melk in de vorm van lactose of melksuiker genoemd. Daarnaast bevat melk een aantal B-vitamines zoals B2, B6 en B12 en calcium en wat fosfor, kalium, magnesium en zink bijvoorbeeld. Naast al deze nutriënten is melk ook een product wat voorziet in de vochtinname waardoor het in z’n geheel een product is met een variëteit aan nutriënten.

Bronnen

  1. Centraal Bureau voor de Statistiek. Meer melkvee, forse toename melkproductie. 2015. Beschikbaar via: http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/landbouw/publicaties/artikelen/archief/2015/meer-melkvee-forse-toename-melkproductie.htm Geraadpleegd op 19-11-2015
  2. Centraal Bureau voor de Statistiek. CBS: Toename melkproductie na aanpassing zuivelbeleid. 2015. Beschikbaar via: http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/landbouw/publicaties/artikelen/archief/2015/toename-melkproductie-na-aanpassing-zuivelbeleid.htm Geraadpleegd op 19-11-2015
  3. ZuivelNL. Ketenorganisatie van de zuivelsector. Zuivel in cijfers 2013. 2013. Beschikbaar via: http://www.zuivelnl.org/wp-content/uploads/2014/11/Zuivel-in-cijfers-2013.pdf Geraadpleegd op 19-11-2015
  4. Dror,D.K, Allen, L.H. Dairy product intake in children and adolescents in developed countries: trends, nutritional contribution, and a review of association with health outcomes. Oxford University Press. 2014. Beschikbaar via: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24330063# Geraagdpleegd op 20-11-2015
  5. ZuivelOnline. Zuivel. Melk. Cijfers. Beschikbaar via: http://www.zuivelonline.nl/zuivel/melk/cijfers/ Geraadpleegd op 19-11-2015
    6.De jong, F.M. Ons Voedsel. Over wat erin zit, hoe het wordt gemaakt & wat het met ons doet. S’ Graveland. Fontaine Uitgevers BV. 2008. P187
  6. De jong, F.M. Ons Voedsel. Over wat erin zit, hoe het wordt gemaakt & wat het met ons doet. S’ Graveland. Fontaine Uitgevers BV. 2008. P193
  7. De jong, F.M. Ons Voedsel. Over wat erin zit, hoe het wordt gemaakt & wat het met ons doet. S’ Graveland. Fontaine Uitgevers BV. 2008. P188
  8. Rolfers, S.R, Pinna, K, Whitney, E. Understanding Normal and Clinical Nutrition. Wadsworth. 2009. P.43
  9. De jong, F.M. Ons Voedsel. Over wat erin zit, hoe het wordt gemaakt & wat het met ons doet. S’ Graveland. Fontaine Uitgevers BV. 2008. P.95
/door